महिनावारी उत्सव शृंखला

प्रायजसो केटीहरूलाई महिनावारी ११ देखि १४ वर्षको अवधिमा सुरु हुन्छ भने ४५ देखि ५० वर्षको उमेरमा रोकिन्छ । महिनावारी हुँदा तल्लो पेट दुख्ने, थकान हुने, दाग र डन्डीफोर आउने, मनस्थिति परिवर्तन हुने, टाउको दुख्ने, वजन बढ्ने, घुँडा दुख्ने, चिन्ता र चिडचिडाहटका लक्षण देखा पर्छन् । उक्त समयमा तातोपानी पिउने, सफा लुगा लगाउने, समयमा प्याड फेर्ने, स्वस्थ खाना खाने, जडीबुटी सेवन गर्ने, स्वास्थ्यलाई हानि हुने खाना नखाने, सफा वातावरणमा बस्ने गर्दा पीडा कम हुन्छ । कहिलेकाहीं महिनावारी समयमा हुँदैन, भए पनि ७–१० दिनसम्म हुन्छ । अति धेरै पेट दुखेमा वा उल्टी भएमा वा अरू कुनै असामान्य लक्षण देखिए डाक्टरलाई देखाउनुपर्छ । महिनावारी हुँदा महिलाले लगाएको वस्त्रमा रगत नलागोस् भनेर सफा कपडा, प्याड, ट्याम्पोन वा मेन्स्ट्रुअल कप प्रयोग गरिन्छ । उपयुक्त साधनमध्ये मेन्स्ट्रुअल कपबाहेकका साधन उपलब्धता, सहजता र सरलताका हिसाबले बढी प्रयोग गर्ने गरिन्छ । तर स्वस्थता र दर्घकालीन प्रयोगमा मेन्स्ट्रुअल कप बढी उपयोगी मान्न सकिन्छ ।

कतिपय महिला अझै मेन्स्ट्रुअल कपबारे अञ्जान छन् । यो महिलाका लागि बनाइएको पुनःप्रयोग गर्न मिल्ने सुरक्षित र भरपर्दो उत्पादन हो । यो सिलिकनले बनेको सानो लचिलो सोली आकारमा हुन्छ । महिनावारी हुँदा योनिबाट निस्कने रगत कपमा जम्मा हुन्छ । यो प्याड वा ट्याम्पोनको सट्टा प्रयोग गरिने वैकल्पिक साधन हो । यो प्याड र ट्याम्पोनभन्दा अलि महँगो भए पनि कम्तीमा ३ वर्ष वा त्योभन्दा बढी समयसम्म प्रयोग गर्न मिल्ने हुँदा प्रयोगका हिसाबले सस्तो र सुरक्षित मान्न सकिन्छ ।

अध्ययनअनुसार एउटा प्याडलाई कुहिन कम्तीमा ५ सय वर्ष लाग्छ । मेन्स्ट्रुअल कप भने प्याडभन्दा धेरै राम्रो हुन्छ । मेन्स्ट्रुअल कपले वातावरणलाई हानि गर्दैन । यसलाई १२ घण्टासम्म प्रयोग गर्न मिल्छ र फेरि धोएर सफा गरेर पुनः प्रयोग गर्न सकिन्छ । मेन्स्ट्रुअल कपको प्रयोगले लिकेज हुने, दाग देखिने समस्या हुँदैन । सही प्रयोग गर्ने हो भने यसले कुनै पनि समस्या निम्त्याउँदैन ।

महिनावारीसम्बन्धी अन्धविश्वास

नेपालमा कैयौं सामाजिक समस्यामध्ये महिनावारीसम्बन्धी अन्धविश्वास एक हो । कतिपय गाउँ र सहरमा महिनावारीसम्बन्धी अन्धविश्वास अझै छ । यसको कारण शिक्षा र जनचेतनाको अभाव नै हो । चालचलन, रीतिरिवाज र धर्मका नाममा अन्धविश्वासले प्रश्रय पाइरहेको छ । महिनावारी हुँदा महिलालाई भान्साघरमा छिर्न मिल्दैन, मन्दिर जान हुँदैन, किताब छुन मिल्दैन, पुरुषको अगाडि समेत जान हुँदैन भन्ने भ्रम फिँजाइएको छ । देवता रिसाउँछन् भनेर धार्मिक अन्धविश्वासले मानिसलाई जकडेर राखेको छ । तर महिला न अछुत हुन्, न त अपवित्र । पहिला जब प्याड, ट्याम्पोन, मेन्स्ट्रुअल कपको उपलब्धता थिएन, तब महिलाको स्वास्थ्यका लागि एउटा कोठामा बस्न लगाइन्थ्यो । त्यसो हुँदा घरको अरू कोठा र भन्साघर फोहोर हुँदैन थियो । तर अहिले यी सबै चिजको उपलब्धता छ । तापनि कतिपय ठाउँमा भान्साघर, मठ, मन्दिर छिर्न नदिइनु दुःखद पक्ष हो ।

सुदूरपश्चिमतिर छाउपडी प्रथा अझै हट्न सकेको छैन । छाउपडी भनेको सानो गोठ जस्तो हो, जहाँ गाईबस्तुसमेत सहजले बस्न सक्दैनन् । जहाँ महिनावारी भएका महिलालाई राख्ने गरिन्छ । यो प्रथालाई कानुनी रूपमा बन्देज गरिए पनि धेरै गाउँमा हट्न सकेको छैन । छाउपडीमा बस्दा महिलाले धेरै जोखिमको सामना गर्नुपर्छ । सर्पले टोक्ने, जंगली जनावरले खाइदिने, हिंस्रक पुरुषको हिंसामा परिने जोखिम उत्तिकै रहन्छ । कतिपय महिलाको मृत्यु छाउपडीमै बस्दा भएको छ ।

धेरै पुस्तादेखि चल्दै आएको धेरै चालचलनमा सुधार ल्याउन जरुरी छ । हाम्रो समाजमा रहेका यस्ता कुप्रथा तथा चालचलन हटाउनुपर्छ । समयमै नराम्रा प्रथाको पहिचान गरी तिनलाई छाड्दै सामाजिक सुधारका काममा अघि बढ्न जरुरी छ ।

अझै पनि कतिपय ठाउँमा महिनावारी हुँदा महिलालाई अछुत र अपवित्र मानिन्छ । तर, यस्तो ठाउँ पनि छ जहाँ ‘रक्तस्राव देवी’ को पूजा गरिन्छ । भारतको आसामस्थित गुवाहाटीमा कामाख्या देवीको मन्दिर छ, जहाँ रक्तस्राव देवी अर्थात् कामाख्याको पूजा गरिन्छ । यो मन्दिरसँग धेरै मानिसको धार्मिक आस्था जोडिएको छ । यो मन्दिरले नारी शक्ति, दिव्य ऊर्जाको प्रतिनिधित्व गर्छ । अंग पतन हुँदै जाने क्रममा सतीको योनि भारतको आसाम, गुवाहाटीमा खसेको थियो । सतीको मृत्युपछि शिवले ताण्डव गरेको ठाउँ पनि कामाख्या मन्दिर नै हो । सतीको योनिले कामाख्या देवीको रूप लिएको मान्यता छ । कामाख्या मन्दिरको २ तलामुनि योनि मुद्रा छ, जहाँ प्राकृतिक रूपमा पानी बगेको देखिन्छ । भनिन्छ– कामाख्या देवीलाई रक्तस्राव भएका बेला वर्षमा एक पटक पानी रातो देखिन्छ ।

प्राकृतिक रूपमा रक्तस्राव हुनु सामान्य नियम हो । महिलाहरू अपवित्र होइनन्, किनकि कामाख्या देवीलाई पनि यसरी पुज्ने गरिन्छ । महिलाको सम्मान र ऊर्जाको प्रतीकका रूपमा यो मन्दिरलाई लिन सकिन्छ ।

अन्तमा, रजस्वला हुनु कुनै दोष वा श्राप होइन । यो त एउटा वरदान हो । रजस्वला हुँदा हामीले खुसी मनाउनुपर्छ । अन्धविश्वासको कारण शिक्षा तथा चेतनाको स्तर वृद्धि नभएको प्राचीन समयमा चालिएको कदमलाई परिवर्तन गर्न सक्नुपर्छ । अविकसित तथा ग्रामीण समुदायमा गएर यसको महत्त्व दर्शाउनुपर्छ । प्रथाको नाममा महिलालाई झन् पीडा दिने छाउगोठ भत्काउनुपर्छ, त्योभन्दा पहिले त मनको छाउगोठ भत्काउन जरुरी छ ।

परिवर्तन मनबाटै सुरु गर्नुपर्छ । हरेक घरमा छोरी वा बुहारीमा समान व्यवहारको वातावरण बनाउनुपर्छ । दुर्गम बस्तीतिर विद्यालयमा सुरक्षित शौचालयको आवश्यकता छ । अबका छोरीहरूले रजस्वलालाई नराम्रो, अपवित्र, अशुद्ध केही पनि मान्नु पर्दैन । निर्धक्कसँग दाजुभाइ, बाबासँग बस्न र खान पाउनुपर्छ । रजस्वला हुँदा मठमन्दिर जान नहुने, पूजा गर्न नमिल्ने, पुरुषसँग बस्न नहुने, सूर्य हेर्न नहुने भन्नु आजको वैज्ञानिक युगमा अमिल्दो हो । त्यसैले, भ्रम र अन्धविश्वास तोडेर रजस्वलालाई उत्सवका रूपमा मनाऔं ।