चरालाई गुँड, मानिसलाई बास

१२ वर्षअघि कुमरोज सामुदायिक वनसित जोडिएको जमिन खरिद गरे । उक्त जमिनमध्ये एक बिघामा जलाशय तयार गरे । कृत्रिम जलाशयमा प्रत्येक वर्ष माछाका भुरा हाले । पोखरीमा माछा हुर्किन थालेपछि सिकारी चरासँगै कछुवा र गोहीको बास हुन थाल्यो । ‘सिमसार आसपास २० प्रजातिका दुर्लभ पानी चराले गुँड बनाएको पाइयो,’ संरक्षणकर्मीसँगै पर्यटन व्यवसायी बनेका ढुंगानाले भने, ‘पोखरी निर्माण गर्दा निकालिएको माटो अन्यत्र भरेर जंगली फल लाग्ने बिरुवा रोपें ।’

अहिले मानिसले खान मिल्ने फलका बिरुवा कमै छन् । यहाँ ५० प्रजातिका फल लाग्ने बिरुवा छन् । ‘राज धनेशले खाने मात्रै १० प्रजातिका बिरुवा छन्,’ उनले भने, ‘प्रकृतिमा फल भएपछि चरा त आउँछन्–आउँछन् ।’ यस्ता फल लाग्ने बिरुवा भएकाले कुमरोजस्थित सिद्धार्थ भिलासा वनवास रिसोर्टमा सजिलै ५० प्रजातिका पन्छी अवलोकन गर्न सकिन्छ । ‘चराको चिरविरले सबेरै पाहुनाको नीद खुलाउँछ,’ ढुंगानाले भने, ‘बिरालो प्रजातिका वन्यजन्तु रिसोर्टका कोठा आसपास देखिन्छन् ।’

सिद्धार्थ भिलासा वनवास चितवन निकुञ्जसित गाँसिएको छ । निकुञ्जको बाहिरी क्षेत्रमा वन र वन्यजन्तुलाई जोड्ने रिसोर्टको खाँचो महसुस गरेर निर्माण गरिएको उनले बताए । रिसोर्टको निर्माणले निकुञ्जको क्षेत्रफल खुम्च्याउने नभई बढाउनुपर्छ भनेरै गाउँ र नर्सरीबाट दुई सयभन्दा बढी प्रजातिका बिरुवा संकलन गरेर रोपेको उनले जनाए । रिसोर्टभित्र अहिले एउटै प्रजातिका १५/१५ बिरुवा छन् । ‘रिसोर्टभित्र एक सय प्रजातिका चराको बासस्थान पाइएको छ,’ उनले भने, ‘वन्यजन्तुले पनि बासस्थान बनाएका छन् ।’

अहिले रिसोर्ट पाहुनाका लागि आवास मात्र बनेको छैन, वन, पन्छी र वन्यजन्तुको अध्ययन गर्न चाहनेलाई अवसर बनेको ढुंगानाको दाबी छ । रिसोर्ट वातावरण र परम्परामैत्री छ । यसको निर्माणमा स्थानीय उत्पादन र कलासंस्कृतिको उपयोग गरिएको छ । रिसोर्टका संरचना गाउँघरका जस्तै छन् ।

‘तराईको विविधता उपयोग गरेर मौलिक प्रकारको निर्माण गरेका छौं,’ उनले भने, ‘हजुरबुबाको पालाको जस्तो फर्निचर बनाएका छौं, यसले पर्यटकलाई सन्तुष्टि मिल्छ ।’ रिसोर्टका भवन खपटाले छाएका छन् । कलात्मक बुट्टेदार काठको उपयोग गरिएको छ । भवनमा टाँड बनाइएको छ । माटोले पोतिएको छ । ढुंगाको छपनी छ । ढोकाको चुकुल र ह्यान्डिल परम्परागत छन् । ‘काठमा नेपाली कलाको फ्युजन गरिएको छ,’ उनले भने, ‘सिमेन्ट र फलामको प्रयोग गरिएको छैन, काठमा कुँदिएका कलाले सुनमा सुगन्ध बनेको छ ।’ रिसोर्टका कोठा रूखमुनि निर्माण गरिएको छ । एउटा घरमा एउटा कोठा छन् । बाल्कोनीबाट पोखरीको दृश्य देखिन्छ । वन अवलोकनका लागि रेस्टुरेन्टको भवन मात्रै दुईतले निर्माण गरिएको छ ।

होटल/रिसोर्ट पनि सार्वजनिक स्थल हुन् । यहाँ सबै समुदाय, फरक क्षमता र शारीरिक अवस्थामा मानिस आउँछन् । गत घटस्थापनाबाट सञ्चालनमा आएको रिसोर्टका रिसेप्सनदेखि डाइनिङ हल, स्विमिङ पुल, पार्किङ शौचालय, सेमिनार हल र १० वटा कोठा ह्विलचेयरमैत्री निर्माण गरिएको रिसोर्टका जनरल म्यानेजर प्रकाश न्यौपानेले बताए । रिसोर्टको रेस्टुरेन्टमा पुग्न ह्विलचेयर र्‍याम्प नै निर्माण गरिएको छ । रिसोर्टमा अपांगमैत्रीबाहेक ३४ वटा कोठा डिलक्स छन् । चार वटा पारिवारिक कोठा छन् । यिनमा एउटाबाट अर्कोमा पुग्ने सुविधा छ । चितवनका सबै होटल/रिसोर्टले पर्यटकलाई उपलब्ध गराउने सेवा एउटै प्रकारका हुन् । ‘यहाँ आउने पाहुनाले आफूलाई प्रकृतिसितै पाउँछन्,’ उनले भने, ‘निकुञ्जभित्र बसेको जस्तो महसुस गर्छन्, अपांगमैत्री र कलात्मक भएकाले रुचाउँछन् ।’

लामो समय प्रकृति संरक्षणमा काम गरेकाले आफू त्यसकै अंग बनिसकेको ढुंगानाको भनाइ छ । प्राकृतिक वातावरणमा जानेबित्तिकै फरक अनुभूति हुने उनी सुनाउँछन् । त्यसैले पहिला चराको बासस्थान बनाएर पछि मानिसका लागि बासस्थल निर्माण गरिएको उनले जनाए । ‘पहिला खेत थियो,’ ढुंगानाले भने, ‘अहिले जंगल बन्यो ।’ जंगल मासेर खेत बनाउने समयमा आफूले खेतलाई जंगल बनाएको उनको दाबी छ । कोरोना महामारीअगाडि नै वनवासको निर्माण सुरु गरेका थिए । आर्थिक चाप परेपछि साझेदार राखेर निर्माण पूरा गरेको ढुंगानाको भनाइ छ । आफ्नो सोचअनुसार रिसोर्ट तयार गरेका उनलाई सञ्चालनको ज्ञान थिएन । त्यसपछि हस्पिटालिटी क्षेत्रमा स्थापित र ग्रामीण क्षेत्रबाट उदाएको सिद्धार्थ समूहसित उनले रिसोर्ट व्यवस्थापनको सम्झौता गरेका हुन् । उक्त सहमतिपछि वनवासको नाम सिद्धार्थ भिलासा वनवास बनेको ढुंगानाले जनाए । अहिले सिद्धार्थ समूहले यसको सम्पूर्ण व्यवस्थापन जिम्मा लिएको छ ।

रिसोर्टको लगानी ४५ करोड रुपैयाँ पुगेको छ । ५२ जनाको दरबन्दी सिर्जना गरिएको छ । अहिले ४४ जनाले रोजगारी पाइसकेका छन् । दुई वर्षभित्र कामदारमध्ये ५० प्रतिशत महिलालाई नियुक्ति दिइने रिसोर्टका प्रबन्ध निर्देशक ढुंगानाले बताए । यहाँ काम गर्नेमध्ये ५० प्रतिशत स्थानीय बासिन्दा हुने उनको भनाइ छ । त्यसबाहेक संविधानले लक्ष्य गरेका समुदायबाट र वन्यजन्तु पीडित गरेर ५० प्रतिशतलाई रोजगारी दिइने उनले बताए । ‘रिसोर्टले सामाजिक दायित्वअन्तर्गत दुर्लभ खर मयूर संरक्षणको काम गर्नेछ,’ उनले भने, ‘ग्रिन क्लब र आमा समूहमार्फत जनचेतना फैलाउने योजना छ ।’ त्यसबाहेक निकुञ्ज कर्मचारी, सुरक्षाकर्मीमार्फत पनि जनचेतना फैलाइने ढुंगानाको भनाइ छ । ‘मेरो जीवन वनमै बित्यो,’ ढुंगानाले भने, ‘त्यसले वनवास बनाएँ ।’ रिसोर्टको आम्दानी वन र वन्यजन्तु संरक्षणमा खर्च गर्ने उनले जनाए ।