मानसिक अस्थिरताको बेचैनी

आमालाई वृद्धाश्रम नै लैजाने भनेपछि जिज्ञासा भयो र सोधें, ‘किन र ? के भएको छ आमालाई ?’

उनले भनिन्, ‘तिमी मेरो सम्पत्ति खान आएकी, आफ्नो घर जाऊ र मेरो छोरी ल्याइदेऊ भन्नुहुन्छ । कहिले पिट्न आउनुहुन्छ । आची गरेर कोठाभरि लिप्नुहुन्छ । कुनै आवाज नै आएको हुन्न तर आवाज आयो भन्नुहुन्छ । कतिबेला कहाँबाट लड्नुहुन्छ । छिनछिनमा भ्रमित हुने कुरा मात्रै गर्नुहुन्छ । बेस्सरी ज्वरो आएको थियो, उपचार गर्दा निको त भयो तर थप समस्या देखियो । उहाँको मुड छिनछिनमा परिवर्तन भएको हुन्छ ।’

मेरी साथीको भनाइले सोचमग्न भएँ । त्यही अभिभावकले कति दुःख गरेर, जोखिम मोलेर सन्तान हुर्काउँछन्, तर सन्तानले अभिभावक बिरामी भएपछि सजिलोसँग वृद्धाश्रम लैजान्छु भन्छन् ! मनमा अनेक कुरा खेल्न थाले । मैले आमालाई जाँच गरेको रिपोर्ट मागें । मनोचिकित्सकले लेख्नुभएको रहेछ– मानसिक अस्थिरता ।

के हो मानसिक अस्थिरता ?

मानसिक अस्थिरताको चिकित्सा शब्द ‘डिलिरियम’ हो । पहिले यसले उच्च ज्वरो आएका बेला वा टाउकोमा चोट लागेपछि अनुभव गर्ने मानसिक विकारलाई जनाउँथ्यो । डिलिरियम भन्नाले दृश्य भ्रम, श्रवण भ्रम, स्पर्स भ्रम र अन्य मतिभ्रम, चिन्ता र साइकोमोटरमा हुने विकार, निद्रा र चेतना गडबडीको सिन्ड्रोम हो । डिलिरियम सामान्य रूपमा निदान गरिएको न्युरोकग्निटिभ डिसअर्डर हो । डिलिरियम मानसिक विकार हो जसमा व्यक्तिको सोच्ने, महसुस गर्ने वा सामान्य व्यवहार गर्ने क्षमतामा गडबड हुन्छ । अर्थात्, चेतनाको एक परिवर्तित अवस्था हो ।

यसले भ्रमित सोच र कसैको वरपरको चेतनाको कमीमा परिणाम दिन्छ । जहाँ विकार सामान्यतया छिटोछिटो आउने गर्छ, घण्टा वा केही दिनभित्र । यो समस्या एउटा सिन्ड्रोम हो, रोग होइन । यो समस्याले सबै उमेर समूहका व्यक्तिलाई असर गर्छ भनिए पनि वृद्ध र वयस्कमा गम्भीर रूपले देखापर्छ । यो समस्या एउटै कारणले हुन्छ भन्ने छैन । गम्भीर प्रकृतिको रोग भएमा, दीर्घकालीन समस्या भएमा पनि यो देखिन सक्छ । शरीरमा सोडियमको मात्रामा कमी आएमा पनि यो समस्या हुन सक्छ । निश्चित औषधि र भिटामिनको कमी, संक्रमण, शल्यक्रिया, मदिरा वा लागूपदार्थको प्रयोग, मस्तिष्कमा हुने क्षति, अक्सिजनको कमीले पनि यो समस्या निम्तिन सक्छ ।

यो मानसिक अस्थिरतासम्बन्धी संज्ञानात्मक विकार हो । यसमा व्यक्तिले आफूलाई ध्यान नै दिँदैन । रातमा भन्दा दिनमा यसका लक्षण बढी सक्रिय हुन्छन् । मानसिक अस्थिरता भएको व्यक्तिले आफू कहाँ छु भन्ने महसुस गर्न सक्दैन । सोच्ने र सम्झने क्षमता कमजोर हुन्छ । चिन्ता, उत्साह र डर अत्यधिक हुने गर्छ । अस्पतालमा रहने बिरामीमध्ये एक तिहाइसम्म र आईसीयूमा रहेका अधिकांश व्यक्तिले मानसिक अस्थिरताको अनुभव गरेका हुन्छन् । चिकित्सकले यो समस्यालाई मृत्युको उच्च जोखिमसँग सम्बन्धित समस्या मानेका छन् ।

लक्षण

-मानसिक भ्रम (घण्टा वा दिनमा विकसित हुने)

-ध्यान दिन, सुन्न वा जानकारी लिन कठिनाइ

-चासोको कमी

-सोच्न वा सम्झन कठिनाइ

-ध्यान केन्द्रित गर्न कठिनाइ

-घटना, मान्छे वा तिथिमिति स्मरणमा कठिनाइ

-निद्राको ढाँचामा परिवर्तन

-अस्पष्ट बोली

-प्रश्नको जवाफ दिन कठिनाइ

-अधिक भावनात्मक, डर वा क्रोधित

-मुड वा व्यक्तित्वमा परिवर्तन

कारण

औषधि : केही औषधिमा साइड इफेक्ट हुन सक्छन्, जसले डेलिरियम ट्रिगर गर्छ, विशेषगरी वृद्ध, वयस्कहरूमा । यसमा शामक, ओपियोइड्स, एन्टिकोलिनर्जिक औषधि र पार्किन्सन्स रोगको उपचार गर्न प्रयोग गरिने केही औषधि समावेश हुन सक्छन् ।

संक्रमण : गम्भीर संक्रमण जस्तैः मूत्रमार्गको संक्रमण, निमोनिया वा सेप्सिस, विशेषगरी वृद्ध, वयस्क वा कमजोर प्रतिरक्षा प्रणाली भएकाहरूमा डिलिरियम हुन सक्छ ।

मेटाबोलिक असन्तुलन : इलेक्ट्रोलाइट असन्तुलन जस्तैः कम सोडियम वा क्याल्सियम स्तर, निर्जलीकरण वा असामान्य रक्त शर्कराको स्तरले मस्तिष्कको कार्यलाई बाधा पुर्‍याउन सक्छ र डिलिरियममा योगदान पुर्‍याउँछ ।

ड्रग वा अल्कोहल निकासी : ड्रग्स वा रक्सी अचानक बन्द वा प्रयोगमा कमीले डिलिरियम निम्तिन सक्छ ।

नशा : अल्कोहल वा मनोरञ्जन लागूपदार्थको अत्यधिक प्रयोगले डिलिरियम निम्तिन सक्छ ।

निद्रा अभाव : लामो समयसम्म निद्राको अभाव वा ढाँचामा अवरोधहरूले संज्ञानात्मक कार्यलाई कमजोर पार्न सक्छ र डिलिरियममा योगदान पुर्‍याउन सक्छ ।

अन्तर्निहित चिकित्सा अवस्था : डिलिरियम अन्तर्निहित चिकित्सा अवस्थाको लक्षण हुन सक्छ । जस्तैः कलेजो वा मृगौला फेल, थाइरोइड विकार, मस्तिष्क ट्युमर वा स्ट्रोक ।

शल्यक्रिया वा अस्पतालमा भर्ना : सघन हेरचाह इकाइमा हुनु, ठूला शल्यक्रिया गरिरहनु वा केही चिकित्सा उपचार हुनुले डिलिरियमको जोखिम बढाउन सक्छ ।

मनोवैज्ञानिक वा भावनात्मक तनाव : गम्भीर तनाव, चिन्ता वा आघातले केही व्यक्तिहरूमा डिलिरियमको समस्या आउन सक्छ ।

उपचार विधि

अन्तर्निहित कारण र पहिचानको उपचार : डिलिरियम प्रायः अन्तर्निहित चिकित्सा अवस्थाको परिणाम हो । जस्तैः संक्रमण, औषधिको साइड इफेक्ट वा केही पदार्थ निकासी । प्रभावकारी उपचारका लागि मूल कारणको पहिचान र सम्बोधन महत्त्वपूर्ण छ ।

लक्षण व्यवस्थापन : शान्त र सुरक्षित वातावरण प्रदान गर्नु डिलिरियम भएका व्यक्तिका लागि महत्त्वपूर्ण छ । उज्यालो बत्तीजस्ता अत्यधिक प्रकाशबाट बच्न, भ्रम र आक्रोशलाई कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ । आरामलाई प्रोत्साहन दिनु र नियमित सुत्ने–उठ्ने चक्रलाई कायम राख्नु फाइदाजनक हुन सक्छ ।

औषधि : केही विशिष्ट लक्षण जस्तैः भ्रम वा निद्रा गडबडी कम गर्ने औषधि सेवन गर्न सकिन्छ । यद्यपि, सम्भावित जोखिम र फाइदालाई ध्यानमा राख्दै औषधिको प्रयोगमा सावधानी अपनाउनुपर्छ ।

परिवारको सहयोग : डिलिरियम भएका व्यक्तिको हेरचाह र व्यवस्थापनमा परिवारका सदस्य र हेरचाहकर्तालाई संलग्न गराउनु उपयोगी हुन सक्छ । तिनीहरूले समर्थन प्रदान गर्न सक्छन्, दैनिक गतिविधिमा भाग लिन सक्छन् र व्यक्तिलाई परिचित गराउन सक्छन् । जसले तिनीहरूको भ्रम र चिन्ता कम गर्न सक्छ ।

थेरापी : डिलिरियमको गम्भीर अवस्था वा लामो समयसम्म संज्ञानात्मक कमजोरी भएका व्यक्तिमा थेरापी लाभदायक हुन सक्छ ।

यो ध्यान दिनु महत्त्वपूर्ण छ कि व्यक्ति र डिलिरियमको आधारभूत कारणका आधारमा उपचार प्रक्रिया भिन्न हुन सक्छ । यस्तो समस्या भएका व्यक्तिलाई उपचार गराउनुपरे चिकित्सकसँग परामर्श लिनु जरुरी छ ।

– रिजाल मनोविद् हुन् ।