पाठ्यपुस्तकमा यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यक

शिक्षित भन्नेहरूले पनि छोरीहरू मात्र भएका दम्पतीलाई छोरा जन्माउन दिएको सुझाव हामीले प्रायः सुन्दै आएकै छौं । समाज परिवर्तनको संवाहकले नै यौनिक तथा लैंगिक सवालमा स्वयंलाई परिष्कृत गर्न नसक्नुको एउटा कारण हो— पितृसत्तात्मक शिक्षा व्यवस्थाले विद्यमान ‘इन्टर्नलाइज्ड’ सोच बदल्नभन्दा स्थापित गराउन बल दिनु ।

विद्यालय स्तरमा लिङ्ग निर्धारण प्रक्रिया, लैंगिक झुकाव र समाजको दायित्वजस्ता विषयमा पर्याप्त छलफल नहुँदा व्यक्तिविशेषले केसम्म भोग्नुपर्छ भन्ने तथ्य मैले चिनेका एक युवकको घटनाले प्रस्ट्याउँछ । केटीको जस्तो गुण र व्यवहार रहेको भन्दै किशोरावस्थामै उनको विवाह भएछ । करिब आठ वर्षको दाम्पत्य जीवनमा, अनेक औषधोपचारका बावजुद सन्तान हुन नसकेपछि रहस्योद्घाटन भएछ— उनीहरूबीच यौन सम्पर्क नै हुन सकेको रहेनछ । ती युवक अझै आफ्नो यौनिक र लैंगिक पहिचानको निर्क्योल गरिनसकेको अवस्थामा रहेछन् । परिवार र समाजले उनीहरूबाट सन्तानको अपेक्षा गरेको गर्‍यै गरेपछि मात्र यो तथ्य बाहिरियो । परिवार र समाजले थोपरेको लैंगिक भूमिका निर्वाह गर्दैगर्दा भोग्नुपरेका तनाव सम्बन्धित व्यक्तिबाहेक अन्यले महसुस गर्न सक्लान् ?

यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यकलाई संविधानले सम्बोधन गरे पनि सामान्यतया हाम्रो समाजले स्त्री र पुरुषको अस्तित्वलाई मात्र स्विकार्छ । तसर्थ यी दुईबीचको विवाह, सन्तान र सन्तानमा पनि छोराको चाहना हाम्रो समाजका केही आधारभूत अपेक्षा हुन्, जसलाई परिपूर्ति गर्न नसक्दा समाजशास्त्रीय भाषामा ती व्यक्तिहरू विचलित (डिभिएन्ट) कहलिन्छन् । भविष्यका कर्णधार भनिनेहरूलाई नै यस्ता सवालहरू बुझाउन नसक्दा शिक्षाको समयानुकूल सामाजिकीकरणको कार्य विफल भएको छ । किनकि हालको एकरूपीय शिक्षा व्यवस्थामा यौनिक अल्पसंख्यकका सवालहरूलाई ठाँवै दिइएको छैन । परम्परागत लैंगिक पहिचानबारे मात्र ज्ञान दिने शिक्षा प्रणालीका कारण फरक लैंगिक पहिचानका बालबालिकाले एकातर्फ मनोवैज्ञानिक पीडा सहनुपरेको हुन्छ भने, अर्कातर्फ सहपाठी र कहिलेकाहीं शिक्षकबाटै अपहेलित हुनुपरेको छ । साँचो अर्थको समावेशी शिक्षा प्रणालीमार्फत यस्ता लैंगिक सवालहरूलाई सम्बोधन गरिहाल्नुको विकल्प छैन ।

मानवशास्त्रमा प्रकृति (वंशाणु) वा पालनपोषण (सामाजिकता) मध्ये कुनले मानवजातिको व्यवहार, सोचविचार आदिलाई बढी प्रभाव पार्छ भन्ने बहस पुरानो हो । जैविक मानवशास्त्रीहरूका अनुसार, सन्तानको भौतिक र जैविक गुणहरू (छाला, कपाल आदिको रङ तथा उचाइ) मा बाबुआमाका गुणहरूको प्रभाव हुन्छ । कतिपय अवस्थामा सन्ततिहरूमा बाबुआमाको रोग पनि सर्ने गर्छ । तथापि प्रत्येक शुक्रकीट र अण्डले पृथक् गुण बोक्ने हुँदा गर्भधारणका बेला आनुवंशिक पुनःसंयोजन (जेनेटिक रिकम्बिनेसन) का कारण एकै बाबुआमाबाट जन्मेका सन्तानहरूमा पनि प्रशस्त जैविक असमानता हुन सक्छन् ।

गर्भधारणका बेला ‘मायोसिस’ भनिने कोष विभाजनका क्रममा बाबु र आमाका २३ जोडी क्रोमोजोमबाट आधाआधा गरी २३ जोडीको क्रोमोजोमसहित भ्रूण बन्छ । लिङ्ग निर्धारक क्रोमोजोम पुरुषसँग मात्र हुने भए पनि कसैको चाहना बमोजिम यो सम्भव भने हुँदैन । छोरो जन्मेन भनेर महिलालाई दोष लगाउनु र हिंसा गर्नुचाहिँ महिलामाथिको नियन्त्रणका लागि पुरुषसिर्जित मिथ्या बहाना मात्र हो । सन्तानको असल व्यवहारको स्वामित्व बाबु र खराब व्यवहारको श्रेय आमालाई दिने पितृसत्तात्मक राजनीतिले सन्तानमा बाबुआमा दुवैका गुण सर्ने गर्छन् भन्ने तथ्यलाई बेवास्ता गर्दै आएको छ । हाम्रो समाजले पनि यौनिक अल्पसंख्यकमा पर्ने सन्तान पनि बाबुआमाका जिनहरूको मिलनबाटै जन्मेको हो भन्ने नबुझे जस्तो गर्दै आएको छ ।

यौनिक अल्पसंख्यक विभिन्न खाले हुन्छन्, जसलाई अंग्रेजीमा एलजीबीटीआई (लेस्बियन, गे, बाइसेक्सुअल, ट्रान्स जेन्डर र इन्टर सेक्स) का माध्यमले बुझाइन्छ । कुनै महिला महिलाप्रति मात्रै आकर्षित हुन्छे भने ऊ ‘लेस्बियन’ (महिला समलिंगी) हो । पुरुषसँग मात्रै आकर्षित हुने पुरुष ‘गे’ (पुरुष समलिंगी) हो । महिला र पुरुष दुवैतर्फ आकर्षित हुने व्यक्तिलाई ‘बाइसेक्सुअल’ (द्विलिंगी) भनिन्छ । पुरुष गुप्तांगसहित जन्मेको तर आफूलाई महिला अनुभूति गर्ने वा महिला जानेन्द्रियसाथ जन्मे पनि आफू पुरुष रहेको ठान्ने व्यक्ति ‘ट्रान्स जेन्डर’ (तेस्रोलिंगी) हो । लिङ्ग परिवर्तनपछि ‘ट्रान्स जेन्डर’ लाई ‘ट्रान्स सेक्सुअल’ भन्ने गरिन्छ । महिला र पुरुष दुवैको जननेन्द्रिय लिएर जन्मेको व्यक्ति ‘इन्टर सेक्स’ (अन्तरलिंगी) हो । कतै–कतै एलजीबीटीक्यु पनि प्रयोग हुन्छ, जसमा ‘क्यु’ को अर्थ हुन्छ— ‘कोय’ वा ‘क्वेस्चनिङ’ । विभिन्न यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यकलाई समग्रमा बुझाउन पनि ‘कोय’ को प्रयोग हुन्छ । ‘क्वेस्चनिङ’ को आशय लिङ्ग पहिचान गर्न नसकेको अवस्थाको व्यक्ति भन्ने हुन्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमै एलजीबीहरूको यौनिकता सामाजिक या वंशानुगत के हो भन्ने प्राज्ञिक बहसले अझै बिट मार्न सकेको छैन । भविष्यमा अरू अध्ययन र प्रमाणले थप पुष्टि गर्लान्, तथापि जिन आफैले वा जिनले गर्भाशयको वातावरणमा अवस्थित ‘लिङ्ग हर्मोन’ सँग गर्ने अन्तरक्रियाद्वारा व्यक्तिको यौनिक झुकाव निर्धारित हुन्छ भन्ने तर्क विश्वसनीय देखिन्छ । अधिकांश मानवशास्त्री मानिसको व्यवहार समाजसँंगसंँगै वंशानुगत गुणहरूबाट पनि प्रभावित हुन्छ भन्ने मत राख्छन् । यस आधारमा महिला र पुरुषबाहेकका यौनिक तथा लैंगिक विशिष्टता स्वाभाविक र प्राकृतिक हुन् भनी स्वीकार गर्नुपर्छ ।

स्वाभाविक मानिआएको भन्दा पृथक् यौनिक र लैंगिक प्रवृत्तिको कारक तत्त्व जैविक भए पनि यसप्रतिको दृष्टिकोण भने समाजसिर्जित मूल्यमा आधारित हुन्छ । जेन्डरलाई हिन्दु दर्शनबाट विश्लेषण गर्दै मानवशास्त्री सुभद्रा मित्रले एक पुस्तकमा दक्षिण एसियामा तेस्रोलिंगीको सांस्कृतिक र संस्कारगत महत्त्व रहेको तर्क प्रस्तुत गरेकी छन् । समग्रमा, महिला तथा यौनिक अल्पसंख्यकहरूलाई पुरुषहरूले पितृसत्ताको बलमा बिस्तारै आफ्नो नियन्त्रणमा ल्याएको र दमन गरेको उनको तर्क छ । त्यसै गरी नेपालको पितृसत्तात्मक समाजले एलजीबीटीआईको पहिचान र अस्तित्वलाई सामाजिक स्वीकार्यता दिइसकेको छैन । माथि नै भनियो, शिक्षित कहलिएका कतिपयले नै यौनिक अल्पसंख्यक सदस्यको परिकल्पनासम्म सकेका छैनन् । यस्तो अवस्थामा यी समुदायका सदस्यहरूले घरपरिवार, छरछिमेक, विद्यालय, सार्वजनिक सेवाप्रदायक निकाय, कार्यस्थल लगायतमा कस्तो भेदभाव र सकस बेहोर्नुपरिरहेको होला, सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

माध्यमिक तहको स्वास्थ्य, जनसंख्या र वातावरण शिक्षामा प्रजनन तथा परिवार योजनाका सवालहरू समावेश छन् । सामाजिक शिक्षामा छुवाछूत, छाउपडी, दाइजो, मानव बेचबिखन जस्ता मुद्दा उठाइएका छन् । तर यी दुवै विषय यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यकबारे मौन छन् । अंग्रेजी पाठ्यपुस्तकमा पनि यसबारे कुनै सामग्री छैन । फरक यौनिक तथा लैंगिक पहिचानलाई ठम्याउन नसकिरहेका किशोरकिशोरीका अन्तर्द्वन्द्वलाई सम्बोधन गर्न र मैत्रीपूर्ण वातावरण निर्माण गर्न विद्यालय तहमा यसबारे छलफल आवश्यक छ । साथसाथै सचेतनामूलक श्रव्य–दृश्य सामग्रीमार्फत आम समाजमा यसबारे प्रचार–प्रसार गर्नु आवश्यक छ । यही क्रमले आउँदो पुस्तालाई सामाजिकीकरणको प्रक्रियामा लान सके यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यकहरूको सामाजिक अन्तरघुलन पनि सहज हुन सक्छ ।

राई लैंगिक अध्ययनकी शोधार्थी हुन् ।